Szkorbut, znany również jako gnilec, dzięgna lub cynga, jest wielonarządową chorobą, która rozwija się wskutek niedoboru w organizmie witaminy C, czyli kwasu askorbinowego. Obecnie schorzenie to występuje niezwykle rzadko i w głównej mierze kojarzy się z marynarzami, którzy długo przebywali na morzu, w efekcie czego często borykali się z problemem awitaminozy.
Szkorbut – co to jest?
Szkorbut to choroba, do rozwoju której dochodzi w wyniku nasilonych niedoborów kwasu askorbinowego, powszechnie znanego jako witamina C. Substancja ta pełni kluczową rolę w wielu procesach biochemicznych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Bierze ona między innymi udział w produkcji kolagenu stanowiącego istotny element budowy wielu tkanek. Białko strukturalne, jakim jest kolagen, odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie skóry, ścięgien, naczyń krwionośnych i kości. Niestety, organizm człowieka nie jest w stanie samodzielnie produkować witaminy C i dlatego też tak ważne jest jej dostarczanie wraz z pożywieniem.
W dzisiejszych czasach gnilec jest rzadko występującą chorobą. Najczęściej dotyka niemowlęta, osoby starsze, długotrwale uzależnione od alkoholu czy też cierpiące na schorzenia prowadzące do zaburzeń wchłaniania substancji odżywczych w jelitach. Zazwyczaj jest on następstwem nieprawidłowej i źle zbilansowanej diety.
Szkorbut odegrał znaczącą rolę w historii, będąc głównym czynnikiem ograniczającym dalekie podróże morskie przed XVIII wiekiem. Choroba ta była niegdyś przyczyną licznych zachorowań i zgonów, szczególnie wśród marynarzy, którzy podczas długich rejsów oceanicznych borykali się z brakiem dostępu do świeżych owoców i warzyw, stanowiących naturalne źródło kwasu askorbinowego. Schorzenie to dziesiątkowało ludność także na ziemi podczas wielu historycznych wydarzeń, takich jak wielki głód ziemniaków w Europie, wojna domowa w Stanach Zjednoczonych czy gorączka złota w Kalifornii.
Kapitan James Cook jako pierwszy wykazał związek pomiędzy szkorbutem a niedoborem witaminy C. Dołączając do listy prowiantu okrętowego beczki z kiszoną kapustą, skutecznie wyeliminował główny czynnik powodujący rozwój choroby. Jego praktyki wyznaczyły nowe standardy w żegludze i były kluczowe dla przyszłych ekspedycji, czyniąc z szkorbutu mniej powszechną chorobę, choć nadal pozostaje ona groźna.
Szkorbut – jakie są objawy?
Objawy szkorbutu rozwijają się stopniowo i z początku mogą być bardzo subtelne. Nasilają się w miarę pogłębiania niedoborów witaminy C. Pierwsze symptomy, które obserwujemy zaledwie po 1-2 miesiącach niewystarczającej podaży kwasu askorbinowego, obejmują spadek masy ciała, przewlekłe zmęczenie, utratę apetytu oraz ogólne pogorszenie samopoczucia.
Z czasem, gdy poziom kwasu askorbinowego we krwi spada poniżej 0,2 mg/dl, co zazwyczaj następuje po kilku miesiącach niedoboru, objawy stają się bardziej nasilone i różnorodne. Wtedy do dolegliwości ogólnoustrojowych dołączają bóle mięśni, stawów oraz kości. Osoby cierpiące na szkorbut mogą zauważyć zwiększoną tendencję do powstawania siniaków oraz krwawych wybroczyn na skórze i błonach śluzowych. Charakterystyczne są także problemy z układem krążenia, takie jak uczucie duszności i bóle w klatce piersiowej.
Szczególnie alarmującym objawem schorzenia jest zapalenie dziąseł i związane z nim krwawienie dziąseł, a także ich cofanie się i wypadanie zębów. Skóra chorego może stać się nadmiernie przesuszona, a rany goją się bardzo wolno. Występuje także ogólne osłabienie odporności oraz zaburzenia emocjonalne. Pojawiają się stany depresyjne, które wynikają z ogólnego pogorszenia stanu zdrowia.
W bardziej zaawansowanych stadiach, jeśli nie zostanie wdrożone odpowiednie leczenie, mogą pojawić się poważne komplikacje, w tym uogólniony obrzęk całego organizmu, żółtaczka, neuropatie, a nawet zespół Sjörgena. Wszystko to znacząco wpływa na jakość życia chorej osoby i może zagrażać jej życiu. Skrajnie zaawansowane stadia szkorbutu pojawiają się jednak rzadko, gdyż choroba ta jest zazwyczaj diagnozowana na wcześniejszym etapie.
Jak sobie radzić z niedoborem witaminy C?
Najlepszym sposobem na zapobieganie niedoborom witaminy C jest zbilansowana i różnorodna dieta. Najbogatszymi źródłami kwasu askorbinowego są świeże owoce i warzywa, wśród których wyróżniają się cytrusy, kiwi, truskawki, brokuły, szpinak, a także papryka. Produkty te, kiedy są spożywane przed obróbką, dostarczają znaczących ilości tej substancji.
Szczególnie zasobne w witaminę C są jednak owoce dzikiej róży. Mogą one zawierać do 800 miligramów kwasu askorbinowego na 100 gramów produktu. Natka pietruszki oraz czarna porzeczka również są znakomitymi dostawcami tej substancji. Z kolei warzywa takie jak pomidory, brukselka, kalafior, kapusta, marchew, ziemniaki oraz kiszonki nie tylko dostarczają kwas askorbinowy, ale również poprawiają perystaltykę jelit i wspomagają prawidłowe funkcjonowanie układu trawiennego.
Szczególną uwagę należy zwrócić na sposób przygotowania posiłków, gdyż witamina C jest wrażliwa na obróbkę termiczną. Długie gotowanie lub wielokrotne podgrzewanie potraw może znacząco obniżyć jej zawartość w żywności. Aby maksymalizować korzyści z przyjmowania tej substancji, zaleca się spożywanie warzyw i owoców w jak najmniej przetworzonej formie – najlepiej surowych lub lekko blanszowanych.
Dla noworodków i niemowląt najlepszym źródłem witaminy C jest mleko matki, które zapewnia wszystkie niezbędne składniki odżywcze.
Podsumowując, zróżnicowana dieta bogata w naturalne źródła witaminy C skutecznie zapobiega niedoborom, które mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich właśnie jak szkorbut.
Jakie są przyczyny szkorbutu?
Gnilec jest ściśle związany z niedoborem kwasu askorbinowego. Ponieważ ludzki organizm nie jest zdolny do samodzielnej syntezy tej substancji, konieczne jest jej dostarczanie wraz z pożywieniem. Dzienne zapotrzebowanie na witaminę C wynosi od 45 do 90 mg dla osoby dorosłej. Dobrze zbilansowana dieta obecnie stosowana w krajach rozwiniętych zazwyczaj całkowicie pokrywa to zapotrzebowanie. Jeśli dochodzi do rozwoju choroby w społeczeństwach zachodnich, to dotyczy ona głównie osób, które z różnych przyczyn nie mogą samodzielnie zadbać o prawidłowe odżywianie. Są to m.in. niemowlęta, osoby starsze, niesamodzielne, a także ludzie z zaburzeniami psychicznymi. Do rozwoju szkorbutu mogą także przyczynić się specyficzne schorzenia, takie jak zaburzenia wchłaniania czy przewlekłe dializy, które zaburzają metabolizm i absorpcję składników odżywczych w jelitach.
W krajach rozwijających się gnilec dotyczy osób skrajnie niedożywionych. Choroba ta najczęściej dotyka tych, którzy cierpią także na innego rodzaju awitaminozy oraz związane z nimi schorzenia, jak choroba ber-beri lub też pelagra.
Jak zdiagnozować szkorbut?
Diagnoza szkorbutu jest przede wszystkim oparta na dokładnej ocenie obrazu klinicznego prezentowanego przez pacjenta oraz szczegółowym wywiadzie medycznym. Lekarz podejrzewający gnilec bierze pod uwagę klasyczne objawy choroby, takie jak siniaki, krwawienia z dziąseł, osłabienie i problemy z gojeniem się ran, a także informacje o diecie pacjenta, która może wskazywać na niedobory witaminy C.
W celu potwierdzenia diagnozy przeprowadza się specyficzne badania diagnostyczne. Kluczowe jest oznaczenie stężenia kwasu askorbinowego w surowicy krwi. Niski poziom tej substancji potwierdza niedobór, który jest charakterystyczny dla szkorbutu. Pełna morfologia krwi obwodowej może wykazać obecność nasilonej anemii, czyli zmniejszoną zawartość czerwonych krwinek, co również wspiera diagnozę. Lekarz może także zalecić wykonanie badań obrazowych. Rentgen pozwala na uwidocznienie charakterystycznych dla szkorbutu zmian w kościach będących wynikiem zaburzeń w produkcji kolagenu.
Leczenie szkorbutu – na czym polega?
Podstawą leczenia szkorbutu jest uzupełnienie niedoboru witaminy C w organizmie. Tylko w ten sposób można szybko odwrócić negatywne skutki choroby. Terapię rozpoczyna się od ustalenia odpowiedniej dawki kwasu askorbinowego, co odbywa się pod ścisłą kontrolą lekarza. W większości przypadków wystarczająca jest suplementacja doustna w postaci tabletek, jednakże w bardziej zaawansowanych niedoborach konieczne może być podanie witaminy C domięśniowo lub dożylnie. Leczenie trwa zazwyczaj kilka tygodni, przy czym pierwsze objawy często zaczynają ustępować już po kilku dniach. Pełne wyleczenie następuje po około dwóch tygodniach.
Oprócz interwencji medycznej ważne jest, aby usunąć przyczynę, która doprowadziła do niedoboru witaminy C. Zazwyczaj wiąże się to ze zmianą nawyków żywieniowych. Dieta pacjenta powinna być wzbogacona o produkty bogate w kwas askorbinowy, takie jak papryka, jagody, brokuły, kiwi, owoce cytrusowe (np. cytryny, pomarańcze, grejpfruty), truskawki, marchew, ziemniaki oraz kiszonki.
Podczas leczenia warto zwrócić uwagę, aby nie przekraczać zalecanych dawek kwasu askorbinowego. Choć ryzyko przedawkowania witaminy C praktycznie nie istnieje – nie dochodzi do jej akumulacji w tkankach organizmu, ponieważ jest ona rozpuszczalna w wodzie – to przyjmowanie jej w ilościach powyżej 500 mg na dobę może prowadzić do niepożądanych skutków, takich jak nudności, wymioty, biegunki, wysypki skórne, a nawet zwiększone ryzyko kamicy nerkowej.
Leczenie szkorbutu jest zwykle skuteczne, a odpowiednio szybko zdiagnozowane i leczone przypadki prowadzą do całkowitego odwrócenia objawów choroby. Po wyleczeniu kluczowe jest utrzymanie zdrowej diety, aby zapobiec ponownemu wystąpieniu niedoborów.
Czy szkorbut jest zaraźliwy?
Gnilec, w przeciwieństwie do wielu innych chorób, nie jest zaraźliwy. Nie przenosi się on między ludźmi ani przez bezpośredni kontakt, ani drogą kropelkową, co jest typowe dla infekcji zakaźnych. Jedynym sposobem, w jaki schorzenie to może wystąpić, jest długotrwałe niedostarczanie organizmowi odpowiednich ilości witaminy C. Dlatego też prewencja szkorbutu jest ściśle związana z utrzymaniem zbilansowanej diety bogatej w świeże warzywa i owoce, które są najlepszym źródłem kwasu askorbinowego.
Jak zapobiegać szkorbutowi?
Zapobieganie szkorbutowi polega przede wszystkim na utrzymaniu właściwego poziomu witaminy C w organizmie przez regularne spożywanie żywności bogatej w kwas askorbinowy. Kluczowym elementem profilaktyki jest zbilansowana i zróżnicowana dieta, która zawiera świeże owoce i warzywa — produkty słynące z cennych substancji odżywczych.
Należy pamiętać, że niedobór witaminy C rozwija się stopniowo. Nie powstaje w ciągu kilku dni, tylko kilku miesięcy niedostatecznej podaży, co powoduje, że szkorbut jest chorobą, której można łatwo zapobiegać. Nawet w miejscach, gdzie dostęp do świeżych owoców i warzyw jest ograniczony, istnieje wiele innych źródeł kwasu askorbinowego, takich jak kiszonki czy ziemniaki, które mogą pomóc w utrzymaniu odpowiedniego poziomu tej substancji w organizmie.
Choć gnilec jest obecnie rzadką chorobą, to jednak może ona wystąpić tam, gdzie zaniedbywane są podstawowe zasady zdrowego odżywiania.
Czym grozi nieleczony szkorbut?
Nieleczony szkorbut to poważne zagrożenie dla zdrowia. Schorzenie to stopniowo dewastuje organizm, prowadząc nawet do śmierci. Niedobór witaminy C powoduje zaburzenia niemal wszystkich procesów zachodzących w organizmie. Dlatego też tak ważne jest szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia, które pozwala na odwrócenie zmian i sprawia, że objawy, takie jak osłabienie, zmęczenie, bóle mięśni oraz krwawienia z dziąseł, ustępują.
Długotrwały niedobór witaminy C wpływa przede wszystkim na zdolność organizmu do produkcji kolagenu, kluczowego białka strukturalnego, które utrzymuje siłę i elastyczność tkanki łącznej. W efekcie dochodzi do poważnego uszkodzenia kości oraz zębów, a także osłabienia ścian naczyń krwionośnych, co prowadzi do krwotoków wewnętrznych, które mogą zagrażać życiu chorej osoby.
Jeśli szkorbut pozostanie nieleczony, może prowadzić do ogólnego pogorszenia stanu zdrowia. Historia pokazuje, że przed odkryciem roli, jaką odgrywa w organizmie witamina C, gnilec był jedną z głównych przyczyn śmierci wśród marynarzy i podróżników, którzy spędzali długie miesiące na morzu bez dostępu do świeżych owoców i warzyw.
Dlaczego szkorbut był tak częsty wśród marynarzy?
Szkorbut stał się jedną z największych plag w historii żeglugi transoceanicznej. Kosztował on życie tysięcy marynarzy, którzy podczas długich miesięcy spędzanych na morzu nie mieli dostępu do świeżych źródeł witaminy C, takich jak owoce i warzywa. Ich dieta składała się głównie z żywności długoterminowej: suszonego mięsa, ciastek marynarskich i solonych ryb, całkowicie pozbawionych kwasu askorbinowego.
W XVIII wieku zrozumiano związek między szkorbutem a niedoborami witaminy C, co pozwoliło zacząć skutecznie zwalczać tę chorobę na statkach. Przełomowym momentem w walce ze szkorbutem były działania kapitana Jamesa Cooka, który jako pierwszy wprowadził do diety swojej załogi kiszoną kapustę, cenioną za wysoką zawartość kwasu askorbinowego.
W późniejszym okresie, w XIX wieku, prace Louisa Pasteura, francuskiego chemika i mikrobiologa, znacząco przyczyniły się do rozwoju nowoczesnych technik konserwacji żywności. Jego badania nad fermentacją mlekową wykazały, że mikroorganizmy są odpowiedzialne za wiele procesów chemicznych, w tym za skwaszanie mleka. Odkrycie to doprowadziło do opracowania metody pasteryzacji, która polega na ogrzewaniu żywności do temperatury, która eliminuje szkodliwe mikroorganizmy, znacznie wydłużając trwałość i bezpieczeństwo produktów spożywczych. Pasteur, uznawany za jednego z ojców mikrobiologii, przez swoje prace wpłynął nie tylko na przemysł spożywczy, ale również na medycynę, wprowadzając nowe metody zapobiegania chorobom zakaźnym.
Źródła
- https://www.healthline.com/health/scurvy
- https://www.nhs.uk/conditions/scurvy/
- https://diag.pl/pacjent/artykuly/szkorbut-co-to-za-choroba/
- https://www.i-apteka.pl/Szkorbut-co-to-jest-Przyczyny-objawy-i-leczenie-choroby-blog-pol-1697187389.html
- https://www.mp.pl/pacjent/choroby/320818,szkorbut-objawy-przyczyny-i-leczenie
© Źródło zdjęcia głównego: Canva.
