Białozór, czyli sokół norweski (Falco rusticolus) to ptak drapieżny z rodziny sokołowatych (Falconidae). Należy do rodzaju Falco, który obejmuje sokoły i pustułki. Jest największym przedstawicielem swojej rodziny. Gatunek występuje głównie na obszarach arktycznych. Spotkać go można na wybrzeżach i tundrze. Zasiedla wyspy Ameryki Północnej i region eurosyberyjski. Ptaki są w większości osiadłe. Po sezonie lęgowym niektóre osobniki wędrują jednak na większe odległości.
Upierzenie białozóra różni się w zależności od regionu występowania. Ptak przyjmuje barwy od czysto białej po ciemnobrązową. Te odmiany kolorystyczne określa się mianem morf. Jak inne sokoły, również i białozór wykazuje dymorfizm płciowy. Samice są znacznie większe od samców.
Przez wieki gatunek był wysoko ceniony jako ptak łowiecki. Jego typowe ofiary to pardwy i ptaki wodne, które często atakuje w locie. Zdarza mu się także polować na ryby i małe ssaki.
Taksonomia i etymologia
Białozór został formalnie opisany przez szwedzkiego przyrodnika Carla Linneusza w 1758 roku w dziesiątej edycji jego dzieła Systema Naturae pod obecną nazwą naukową. Nazwa rodzajowa Falco pochodzi z późnej łaciny. Oznacza sokoła. Wywodzi się od słowa falx, czyli „sierp”, co nawiązuje do kształtu szponów ptaka. Epitet gatunkowy rusticolus także pochodzi z łaciny. Oznacza „mieszkańca wsi” (rus – „wieś”, colere – „mieszkać”).
Nazwa zwyczajowa białozóra wywodzi się z francuskiego gerfaucon. W łacinie średniowiecznej funkcjonowała jako gyrofalco. Pierwsza część słowa może pochodzić od starowysokoniemieckiego gîr (por. współczesne niemieckie Geier – „sęp”), odnosząc się do dużych rozmiarów ptaka. Alternatywnie, może także wywodzić się łacińskiego gȳrus oznaczającego „okrąg” lub „krzywą ścieżkę”, które z kolei pochodzi od starogreckiego γῦρος (gûros) – „okrąg”, odnosząc się do charakterystycznego krążenia białozóra podczas poszukiwania ofiar.
W sokolnictwie samiec białozóra jest nazywany gyrkinem.
Opis
Białozór to największy sokół na świecie. Wielkością dorównuje największym myszołowom. Prawdopodobnie jest jednak od nich cięższy. Samce osiągają długość od 48 do 61 cm. Ważą od 805 do 1350 g. Przeciętna masa wynosi około 1130–1170 g. Rozpiętość skrzydeł wynosi od 110 do 130 cm. Samice są większe i masywniejsze. Mierzą od 51 do 65 cm długości i ważą od 1180 do 2100 g. Przeciętna waga wynosi 1585–1752 g. Rozpiętość skrzydeł samic waha się od 124 do 160 cm. Charakterystyczne wymiary tego gatunku to długość skrzydła od 34,5 do 41 cm, ogona od 19,5 do 29 cm, dzioba (culmen) od 2 do 2,8 cm oraz skoku od 4,9 do 7,5 cm.
Białozór jest większy, a także ma szersze skrzydła i dłuższy ogon niż sokół wędrowny, z którym czasami rywalizuje, a nawet na niego poluje. W przeciwieństwie do myszołowów ma charakterystyczną sylwetkę z ostro zakończonymi skrzydłami.
Gatunek charakteryzuje się dużą zmiennością ubarwienia. Typowe morfy to biała, srebrna, brązowa i czarna. Ich odcienie mogą obejmować całe spektrum – od śnieżnobiałej po bardzo ciemną. Forma brązowa odróżnia się od sokoła wędrownego kremowym kreskowaniem na potylicy i czubku głowy, a także brakiem wyraźnie zarysowanego wąsa i czapeczki. Morfa czarna ma wyraźnie cętkowany spód, w przeciwieństwie do delikatnie prążkowanego wzoru u sokoła wędrownego i białozóra brązowego. Białe sokoły norweskie są jedynymi o dominująco białym upierzeniu. Srebrne ptaki przypominają jasnoszare rarogi górskie, ale są od nich większe. U tego gatunku brakuje różnic kolorystycznych pomiędzy płciami. Młode osobniki są ciemniejsze i bardziej brązowe niż dorosłe.
Ciekawostką jest, że czarne upierzenie wydaje się związane z płcią. Występuje głównie u samic. W warunkach hodowlanych trudności sprawiało uzyskanie samców ciemniejszych niż ciemny łupek. Pojawiła się za to odmiana zwana „czarnym pisklęciem”.
Ekologia
Żywienie
Białozór początkowo uważany był za gatunek zamieszkujący wyłącznie tundrę i tereny górskie. Jednak w czerwcu 2011 roku odkryto, że zimą ptak spędza znaczną część czasu na lodzie morskim, z dala od lądu. Jego dieta składa się wyłącznie z ptaków i ssaków.
Sokół norweski, w przeciwieństwie do sokoła wędrownego, rzadko atakuje swoje ofiary z góry. Preferuje pościg na tej samej wysokości, podczas którego ściga zdobycz w poziomym locie. Większość ofiar jest zabijana na ziemi, niezależnie od tego, czy zostały tam złapane, czy też zmuszone do lądowania.
Dieta białozóra jest częściowo oportunistyczna. Zazwyczaj obejmuje ptaki związane z koloniami pardw i gatunków morskich. W tundrze sokół norweski żywi się głównie pardwami górskimi (Lagopus lagopus). Ofiarami drapieżnika padają zarówno małe ptaki – jak czeczotki ważące około 20 g – jak i duże: gęsi czy głuszce o masie do 4 kg. Na wybrzeżach dominują ptaki morskie: alkowate i mewy, a na terenach podmokłych różne siewkowce i kaczki, w tym krzyżówki (Anas platyrhynchos). W skład diety wchodzą także krukowate, mniejsze wróblowate, gołębie i inne ptaki drapieżne.
Ssaki stanowią lokalnie istotny element diety sokoła, zwłaszcza susłogony arktyczne (Spermophilus parryii), zające bielaki (Lepus arcticus) oraz sporadycznie lemingi norweskie (Lemmus lemmus) w latach ich liczebnego szczytu. Białozór zazwyczaj poluje na młode zające. Zarówno samce, jak i samice są jednak w stanie upolować dorosłe osobniki ważące do 4,5 kg. Inne ssaki w diecie to nornice, piżmaki, gronostaje, norki, młode lisy polarne, a rzadziej nietoperze.
Bardzo rzadko białozór poluje na inne gatunki niż ptaki i ssaki. Odnotowano jednak przypadki, w których ofiarą był pstrąg potokowy (Salmo trutta).
Rozmnażanie
Białozór niemal zawsze zakłada gniazda na skalnych urwiskach. Pary lęgowe nie budują własnych gniazd. Korzystają z naturalnych półek skalnych lub opuszczonych gniazd innych ptaków, szczególnie orłów przednich i kruków zwyczajnych. Samice składają od 1 do 5 jaj. Najczęściej od 2 do 4. Jaja mają średnią wielkość 58,46 mm × 45 mm. Ważą około 62 g. Okres inkubacji trwa średnio 35 dni. Pisklęta wykluwają się, ważąc około 52 g. Młode są ogrzewane przez pierwsze 10–15 dni życia. Gniazda opuszczają po 7–8 tygodniach. W wieku 3–4 miesięcy stają się samodzielne. Często utrzymują kontakt z rodzeństwem przez pierwszą zimę.
Naturalnymi wrogami białozorów są jedynie orły przednie, które jednak rzadko angażują się w starcia z tymi drapieżnikami. Sokoły norweskie agresywnie bronią swoich gniazd. Atakują wszystkie zwierzęta, które się do nich zbliżają. Kruki zwyczajne są jedynymi znanymi drapieżnikami zdolnymi do polowania na jaja i pisklęta białozórów. Odnotowano przypadki, w których nawet niedźwiedzie brunatne były atakowane przez nurkujące ptaki. Głównym zagrożeniem dla gatunku pozostaje człowiek – zarówno w wyniku przypadkowych zdarzeń, jak i celowych działań, takich jak np. polowania. Dorosłe osobniki mogą żyć nawet 20 lat.
Ze względu na szeroki zasięg występowania białozór nie jest obecnie uznawany za zagrożony przez IUCN. Gatunek nie jest szczególnie podatny na niszczenie siedlisk. Zanieczyszczenie środowiska, zwłaszcza pestycydami, spowodowało jednak spadek jego liczebności w połowie XX wieku. Do 1994 roku białozór był klasyfikowany jako „bliski zagrożenia” (Near Threatened). Poprawa standardów ochrony środowiska w krajach rozwiniętych pozwoliła jednak na odbudowę populacji.
Przy okazji polecamy zapoznać się z artykułami:
- Lelkowiec zimowy – lelek zimowy – lelek Nuttala
- Kapturnik morski – kapturnik – kapturzak
- Wirus RSV – wszystko co powinniśmy o nim wiedzieć
- Grzyby, które potrafią przejąć kontrolę nad życiem całego organizmu
- O tym, jak technologia z pomocą nauki wpływa na nasz świat
Źródło
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Gyrfalcon [dostęp: 02.01.2024]
© Źródło zdjęcia głównego: Wikimedia Commons. Autor: af.mil. Licencja: Domena Publiczna.